Զրուցել ենք ԵՊՀ ռոմանագերմանական բանասիրության ֆակուլտետի դոցենտ, անգլիական բանասիրության ամբիոնի դոցենտ, թարգմանչուհի, բանասիրական գիտությունների դոկտոր Ալվարդ Ջիվանյանի հետ:
Ալվարդ Ջիվանյանը թարգմանել է մի շարք գրքեր, այդ թվում նաև «Հարրի Փոթեր» շարքի գրքերը:
Տիկին Ջիվանյան, շնորհակալ եմ, որ համաձայնվեցիք զրուցել ինձ հետ: Համոզված եմ, որ բազմազբաղ եք, իսկ ժամանակն ամենաարժեքավոր ռեսուրսն է այս ժամանակաշրջանում:
Թերևս, բայց այսպիսի մի բան ասեմ` քանի որ նման առաջարկ արեցիք, ձեզ համար կարևոր էր այն: Ես ձեզ հավատացնում եմ` որպես «Հարրի Փոթերի» թարգմանիչ, ինձ համար էլ նույնքան կարևոր է շփումն ընթերցողի հետ, փոխադարձ կապ ապահովելը: Այնպես չէ, որ ես Ձեզ հետ ուղղակի զրուցում եմ, ինձ համար հետաքրքիր է՝ Դուք ինչ եք մտածում: Իսկ Ձեր արտահայտած մտքերը նկատելի չափով համընկնում են Ձեր հասակակիցների, դասարանցիների, ընկերների մտքերի հետ: Այնպես որ, այս հանդիպումն ինձ համար նույնքան կարևոր է:
Ես, իմ հասակակիցները և երևի հասարակության լայն շերտերը Ձեզ առաջին հերթին ճանաչում ենք որպես «Հարրի Փոթեր» գրքաշարի թարգմանչուհի: Վիպաշարը ավելի շատ մանկապատանեկան գրականություն է համարվում, չնայած և՛ ծնողներս, և՛ ինձ ծանոթ շատ մեծահասակներ, հաճույքով կարդացել են, ֆիլմերն էլ պարբերաբար վերանայում են: Իսկ Ձեզ մոտ ի՞նչ էմոցիաներ են առաջացել թարգմանելիս, արդյո՞ք դա զուտ աշխատանք է Ձեզ համար:
Սա եղել է և՛ առաջարկ, և՛ հանձնարարություն, և՛ աշխատանք «Զանգակ» հրատարակչության կողմից: Սկզբում մի փոքր տարակուսանք կար, որովհետև, ըստ էության, ես դուրս էի ոչ միայն այն տարիքային խմբից, որը հիմնական սպառողն է այս գրքի, այլև այդ խմբի ծնողների տարիքային խմբից, և «Հարրի Փոթերը» ինձ համար մի գիրք էր, որը ժամանակին կարդում էին արդեն հասուն մարդիկ դարձած իմ երեխաները: Բայց ոչ մի դեպքում, այն միայն աշխատանք չի եղել ինձ համար: Առհասարակ, մի քիչ գլուխ գովեմ՝ գրեթե չունեմ զբաղմունք, որն ինձ համար զուտ աշխատանք է: «Հարրի Փոթերը» աշխատանք է, շատ լուրջ և միաժամանակ էմոցիոնալ աշխատանք է: Թեև փորձում եմ աշխատելիս էմոցիաներից զերծ մնալ: Ինչ էմոցիաներ եմ ապրում. օրինակ՝ ուրախություն, ինչպես ձեզանից յուրաքանչյուրը, հրճվանք, երբ ինչ-որ անսպասելի իրադարձություն է տեղի ունենում:
Ա՛յ, անսպասելի հաճույքը, անսպասելի բերկրանքը տեքստում ինձ համար շատ կարևոր է: Տխրություն, հազվադեպ վախ, որովհետև Ռոուլինգի տաղանդի դրսևորումներից մեկն այն է, որ նա կարծես նկարագրելով անհավանական և նույնիսկ տագնապալից իրադարձություններ, կարողանում է հմտորեն ընթերցողին հեռու պահել վախի զգացումից, որն, ի դեպ, շատ բնորոշ է, օրինակ, սարսափի ժանրի գրքերին:
Վախը այստեղ սքողված է ինչ-որ ձևով, վախը հաղթահարված է: Ամենամեծ ուրախությունս, Բեատրի՛ս, և սա անմիջական առնչություն ունի մեր հարցազրույցի հետ, այն է , որ ինձ բախտ է վիճակվել թարգմանել մի գիրք, որի ընթերցողին ես արդեն գիտեմ: Ընթերցողների մի ամբողջ բանակ կա: Թարգմանությանը զուգահեռ ես ստանում եմ նամակներ: Ստանում էին այդ նամակները թարգմանությունից առաջ, հետո, և ես գիտեմ, որ գիրքը սպասված է:
Ես թարգմանում եմ մի տեքստ, որի սպառողին մոտիկից կամ հեռվից ճանաչում եմ, սա շատ կարևոր է: Մյուս կողմից, փոքր-ինչ դժվարացնում է իմ գործը, որովհետև, դեռ չթարգմանված՝ այս գիրքը ենթակա է գրաքննության՝ ընթերցողի գրաքննությանը: Կասկածներ, երբեմն լինում է անհամաձայնություն ինչ-որ բանի հետ կապված: Բայց, իհարկե, գոհ եմ և երջանիկ, որ հիմնականում դրական արձագանք է գտնում թարգմանությունը:
Գրքերը դեռ անգլերեն չեմ կարդացել, ի տարբերություն քույրիկիս, որը սկզբից ռուսերեն, այնուհետև հայերեն տարբերակները «կուլ տալուց» հետո, օրիգինալն էլ մեծ հաճույքով կարդաց: Ա՛յ, ի՞նչ կասեք Ռոուլինգի լեզվի մասին, ունի՞ իր ուրույն «համն ու հոտը»:
Կարծում եմ այս հարցի պատասխանը Դուք գիտեք: Ես շատ քիչ պատանիների գիտեմ, շատ քիչ ուսանողների, որ չեն ուզել կարդալ կամ սկսել են և չեն հավանել գիրքը: Շատ տարբեր է Ռոուլինգը ֆենթեզի ժանրի այլ հեղինակներից: Լեզվական առումով, քանի որ Ձեր հարցը լեզվին է վերաբերում, ասեմ հետևյալը՝ առաջին հերթին պետք է նշել, որ Ռոուլիգը բառաստեղծ-հեղինակ է: Այսինքն, հենց հիմա կարելի է կազմել բառարաններ՝ Ռոուլինգի լեզվի բառարաններ: Բազմաթիվ նորաբանություններ, գոյություն չունեցող բառեր, որոնց հեղինակը Ռոուլինգն է: Կան բառեր, որոնք մասամբ են նորաբանություններ: Ռոուլինգը շատ է սիրում խաղալ, և դա սոսկ լեզվախաղ չէ, այլ նաև բազմալեզու խաղ:
Օրինակ՝ լինում են միահյուսված լատիներեն արմատներ անգլերեն ածանցների, նախածանցների, վերջածանցների հետ, այլալեզու բառեր: Լատիներեն մի այսպիսի եզր կա՝ Homo Ludens՝ խաղացող մարդ: Ա՛յ, Ռոուլինգը, ինչպես ցանկացած ֆենթեզի հեղինակ, խաղում է բառերով: Երևի նրա լեզվի ամենաբնորոշ կողմը, որպես հայտնի հեղինակի, այս բառախաղն է, որ նրա մոտ ստացվում է կատարելության հասցնել:
Համաճարակային իրականության պատճառով շատերս հետ մնացինք քաղաքի մշակութային, գրական առօրյայից: Միայն այս հարցազրույցին պատրաստվելիս տեղեկացա Ձեր հեղինակած «Թուղթ ու գրի ոգիներ. գրաշար կնոջ օրագրից» գրքի մասին, որն ի դեպ շատ յուրահատուկ ու հմայիչ նկարազարդումներ ունի: Ու՞մ է հասցեագրված գիրքը, ո՞ր տարիքային խմբին, ի՞նչն է եղել Ձեր ոգեշնչման աղբյուրը:
Ելնելով իմ խմբագրական փորձից և նաև որպես տեսաբան իմ փորձից՝ շատ հազվադեպ է լինում, որ գիրքը սպառվի այն տարիքային խմբիկողմից, որին ենթադրաբար ուղղված է: Համենայնդեպս ոչ կրտսեր տարիքի: Այնտեղ կան բաներ, որոնք մանուկ ընթերցողին էլ կարող են ինչ-որ չափով զվարճացնել, բայց գիրքը հասցեագրված է ավելի շատ պատանի, հասուն ընթերցողին, նաև իմ սերնդակիցներին, որովհետև կան խորհրդային տարիներին առնչվող բաներ: Ոգեշնչման աղբյուր, եթե անկեղծ լինեմ, իմ հուշերն են, իմ հիշողությունները մանկությունից, պատանեկությունից, ուսանող տարիներից, նաև շատ թարմ հիշողությունները: Իսկ մեխանիզմն այսպիսին է եղել՝ ինձ միշտ շատ զվարճալի է թվացել և շատ գերող, երբ ամենասովորական առարկաներին և ամենաշարքային մարդուն կարելի է նաև փոքր-ինչ այլ հայացքով նայել, անշունչը կենդանացնել, ինչ-որ բաներ վերագրել, մի քիչ էլ երևակայությանը զոռ տալ և ստանալ բոլորովին այլ պատկեր: Սա միշտ ինձ հետաքրքիր բան է թվացել, բայց այստեղ կան նաև շատ ռեալիստական բաներ՝ իրական կյանքից վերցրած:
Եվ, քանի որ դուք դպրոցահասակ եք, իմ դպրոցից, այն դպրոցից, որ այլևս գոյություն չունի: Ես նկատի ունեմ խորհրդային դպրոցը՝ իր բոլոր դրական և բացասական գծերով: Կամ պարզապես ինչ-որ չափով հմայված ակնոցով, եթե նայենք այդ դպրոցին՝ ինչպիսին կարող էր լինել: Գրքում կա դպրոցին վերաբերող մի բաժին և, իհարկե, որպես մարդ, որն ամբողջ օրն առնչվում է թղթի, գրքի, մատիտի հետ, մի փոքր ձանձրալի կլիներ, եթե ես այդ առարկաները տեսնեի այնպես, ինչպես ընկալվում են բոլորի կողմից: Ես փորձել եմ իրենց շնչավորել:
Այս օր զրուցեցինք գրքերից: Կա՞ հատուկ մի գիրք, որը շրջադարձային նշանակություն է ունեցել Ձեր կյանքում, որը պարտադիր եք համարում յուրաքանչյուրի համար:
-Այդ գրքերի ցանկը, երևի թե շատ պատկառելի է, բայց սովորաբար այն գիրքը, որի հետ գործ ունես այդ պահին, շատ կարևորում եմ: Ես կուզեի խոսել մի գրքի մասին, որը իմ մանկության գիրքն է եղել, երևի թե իմ մանկության Հարրի Փոթերը: Այնպես ստացվեց, որ այդ գրքի հանդեպ իմ սերը և հիշողություններն այնքան քաղցր էին, որ ամեն ջանք թափեցի, որպեսզի այն վերահրատարակվի: Խոսքս Հեկտոր Մալոյի (ֆրանսերենում Հ-ն չի կարդացվում) «Առանց ընտանիքի» գրքի մասին է, որը Դուք, հավանաբար, կարդացել եք նոր հրատարակությամբ:
Ես իսկապես ուրախ եմ, ինչ-որ տեղ նաև հպարտ, որ դեր խաղացի գրքի վերահրատարակման մեջ՝ գտնելով, որ այն անհրաժեշտ է: Խորհրդային տարիներին, 50-ականներին գիրքը լույս տեսավ շատ համեստ, շատ անշուք տեսքով: Մեկ տարի առաջ գիրքը վերահրատարակեց «Զանգակը»՝ հիանալի նկարազարդումներով, նվերային տարբերակով: Սա միջնորդավորված թարգմանություն է, անգամ ուղղակի թարգմանություն չէ, բայց այնքան շնորհալիորեն է արված, որ եսանպայման ուզում եմ նշել թարգմանչի անունը՝ Աիդա Հայրապետյան, խորհրդային տարիների մեր թարգմանիչներից է:
Գործի բերումով մինչև այս քովիդյան շրջանը հաճախ էի գնում Փարիզ, և իմառաջին մուտքը քաղաք մեկին մեկ համապատասխանել է այս վեպից ստացած իմ տպավորությանը: Ես զգում էի, որ արդեն գիտեմ փողոցները, այսինքն՝ ընդհանուր ոգին Ֆրանսիայում ճանապարհորդելու, քաղաքում շարժվելու, ամբողջովին համընկնում էր այս գրքից երևի թե իննամյա երեխայի տպավորությանը: Ընդհանրապես, շատ իմաստուն գիրք է, թեև անգամ չի համարվում բարձր գրականություն: Մալոյի անունը չի դրվում օրինակ՝ Բալզակի կամ Դիքենսի անունների կողքին, բայց գիրքը գնահատվում է նրանով, որ ժամանակի ընթացքում այն մնում է նույնքան սիրված և ընթերցված: Այս առումով, իհարկե, բարձր գրականություն է:
Տիկի՛ն Ջիվանյան, որպես լեզվաբան, ի՞նչ կարծիք ունեք վաղ հասակից մի քանի լեզուներ սերտելու մասին: Բացի պարտադիր ռուսերենից և անգլերենից, երեխաները շատ հաճախ ուսումնասիրում են ֆրանսերեն, գերմաներեն, իմ դեպքում՝ չինարեն: Արդյո՞ք դա բացասական չի անդրադառնում հայերենի վրա:
Ցանկացած օտար լեզու, երկրորդ լեզու ճիշտ է սկսել, երբ երեխան արդեն 6-7 տարեկան հասակում ազատ տիրապետում է մայրենի լեզվին: Որովհետև երկրորդ լեզուն, երրորդը և առավելևս չորրորդը (ես սակարող եմ ասել ոչ միայն որպես լեզվաբան, այլև որպես մարդ, ով սովորեցնում է լեզու) հիմնվում է մայրենի լեզվի կառույցների, կաղապարների և բառապաշարի վրա: Եթե երեխան մայրենի լեզվին չի տիրապետում, մեծ դժվարությամբ է ընկալում օտարլեզուն: Երբեմն մենք ձախողում ենք անգլերենի քերականություն սովորեցնելը, որովհետև երեխան կամ ուսուցիչը թերացել են հայերենի քերականության հարցերում: Հիմքը մայրենի լեզուն է և հնարավորությունը, որ ընկալվի երկրորդ լեզուն: Երբեք համաձայն չեմ այս մտածելակերպին՝ որքան շատ, այնքան լավ, ո՛չ, իհարկե: Բայց երկրորդ, երրորդ, ինչու չէ նաև չորրորդ լեզուն սովորելպետք է, եթե ոչ մանուկ, գոնե պատանի, ուսանողական հասակում, որովհետև տարիքի հետ կարող է նվազել նոր լեզուներ սովորելու հնարավորությունը: Երեխաները, թերևս, շատ ընկալունակ են և հեշտությամբ են սովորում նոր լեզուներ, բայց պետք է ամեն կերպ խուսափել խառնաշփոթից: Կան երեխաներ, որոնք խոսում են մի քանի լեզու իրար խառնելով և ստեղծելով իրենց իդեոման, որն այնքան էլ ընդունելի չէ: Մայրենին պարտադիր պետք է լինի հիմքը, և դա պետք է լինի լա՛վ լեզու, լա՛վ քերականություն, ճի՛շտ ընկալում, լա՛վ հնչյունաբանություն:
Վերջում, թույլ տվեք ամենաակտուալ հարցն ուղղել Ձեզ, ե՞րբ սպասենք Հարրի Փոթերի վիպաշարի հաջորդ գրքին:
Որպեսզի անլուրջ չհնչի պատասխանս (ելնելով ստեղծված իրավիճակից, երբեմն կարելի է սնահավատ դառնալ), ասեմ, որ, եթե որևէ լուրջ բան չպատահի, ես ամռանը կավարտեմ թարգմանությունը: Կպահանջվի ինչ-որ ժամանակ նաև խմբագրելու և այլ հրատարակչական, տպագրական աշխատանքների համար: Բայց, հուսամ, ամռանը կավարտեմ և կհանձնեմ: Գիտեք, որ վիպաշարն ունի ուղեկցող գրքեր, ինչպես «Գերբնական գազաններ և որտեղ են նրանք բնակվում» գիրքն է: Շատ շուտով կունենանք քվիդիչի վերաբերյալ գիրքը՝ ամբողջովին նվիրված կախարդների աշխարհի հայտնի խաղին: Քվիդիչի պատմությունն է դարերի ընթացքում, էլի ոչ ծավալուն գիրք է, շատ հետաքրքիր է:
Հարցազրույցը՝ ԲԵԱՏՐԻՍ Գրիգորյանի
